Oni slikaju ono što vide, a mi ono što gledamo.
Zovem se Crveno, Orhan Pamuk
Zovem se Crveno je roman turskog pisca, nobelovca Orhana Pamuka, iz 1998. godine. Kritičari smatraju da je Pamuk ovim djelom uspio da predstavi Istok na jedan nov način, kroz historiju islamske kulture kakvu ne poznajemo. Neponovljiva slika Orijenta, njegove umjetnosti i duha. Ovaj roman je zapravo priča o umjetnosti, ljubavi, sreći, životu i smrti. U centru zbivanja je sudbina slikara minijature i kaligrafa. Vrijeme i mjesto zbivanja je Carigrad s kraja 16. vijeka. Prisutni su i elementi ljubavnog i detektivskog romana. Zovem se Crveno nema glavnog junaka, u tradicionalnom smislu. Bavi se umjetnošću, ispituje razlike između istočnjačkog i zapadnjačkog shvatanja iste, ali se zanima i za fenomen stila.
Priča o sultanu koji naručuje knjigu u slavu svoje vladavine, da bi u njoj bila prikazana sva veličina Osmanskog carstva. Okuplja najbolje iluminatore i daje im tajni zadatak da knjigu oslikaju u stilu tadašnjih evropskih majstora. Do zapleta dolazi kada jedan od minijaturista nestane, a sultan traži da njegova smrt bude rasvijetljena u roku od tri dana. Jedini trag je nedovršena iluminacija. Važno je istaći da je sultan ovakvom vrstom porudžbine iluminatore doveo u opasnost, jer se ovaj vid umjetnosti smatra povredom islamskih načela. Da bi ih zaštitio zabranjuje da bilo koji od njih vidi knjigu u cjelosti. Tako će se zbog umjetnosti u romanu sukobiti Istok i Zapad, jer se prisvajanjem zapadnjačkih tehnika narušava sam koncept osmanskog identiteta. Borba ustaljenog poretka i spoljašnjih utjecaja. Umjetnik i njegova unutrašnja borba između želje da slijedi svoj umjetnički instinkt i potrebe da ispuni očekivanja društva kojem pripada.
Roman se smatra alegorijom osmansko-turske modernizacije, parabolom o modernoj Turskoj koja mora odabrati svoj put, da li da se prikloni evropskim tokovima ili da ipak ostane ono što jeste, svjesna da gubi moć koju je u prošlosti imala. U pomenutom djelu realizam odnosi pobjedu nad snom, Zapad pobjeđuje, a Istok gubi svoj identitet. Smrt minijature je metaforična i u stvari upućuje na smrt tradicije. Proučavaoci ističu i to da se revolucija u ovom romanu ne odnosi samo na prijelaz s perzijske minijature na zapadnjački realizam u slikarstvu, već i na prijelaz s realizma tradicionalnog romana na tekst s više naratora.
Važno je i mjesto pripovjedača u ovom djelu, jer govorimo o klasičnom polifonijskom romanu u kojem autor daje glas različitim ,,ja“ i dopušta im da svako od njih predstavi date situacije iz svog ugla. Autor se odlučuje za više pripovjedača umjesto jednog da bi pokazao na koji način različite perspektive djeluju jedna na drugu. Glas književnosti miješa se s glasom estetike i psihologije. Stvara više slojeva jedne priče. Čak i neživi predmeti u romanu dobijaju pravo na riječ i mišljenje, od osmanlijskog novčića koji putuje od lopova do trgovca, do stabla nara na koje se zaljubljena junakinja naslanja u trenucima samoće.
Jezik romana dovodi se u vezu sa samom minijaturom, jer je prilagođen principima te umjetnosti. Sadrži česta ponavljanja, nekad i cijelih slika, ali i nadrealističke prikaze koji su karakteristika posmodernizma. Autor se na ovaj način poigrava različitim načelima na kojima počiva roman kao žanr. Akcenat nije na fabuli, već na sižeu i samom stilu. Sami likovi u romanu zatvoreni su za svijet u kojem žive, paralisani strahovima od drugih i nespremni da prihvate tuđ utjecaj, kojem na kraju ipak podliježu.
U romanu je dominantan motiv crvene boje, koja se dovodi u vezu sa nekim aspektima turske kulture i istorije, kao boja krvi onih koji su vekovima branili svoju zemlju, ali i krvi dvojice minijaturista za čijim ubicom i sami čitaoci tragaju kroz cijelo djelo. Crvena je i boja ljubavi koja će se rasplamsati između likova Šekure i Crnog, ali i ljubavi prema samoj umjetnosti. Na kraju, crvena se smatra i bojom radosti i života, na kojima ovaj roman također počiva.
Orhan Pamuk Zovem se crveno naziva svojim ,,najživopisnijim i najoptimističnijim romanom”. Pamuk je 2006. godine dobio Nobelovu nagradu za književnost, on je prvi pisac iz Turske koji je ponio laskavu titulu nobelovca. Švedska akademija je u saopštenju, povodom odluke da priznanje za književnost dodijeli turskom piscu, navela: ,,U potrazi za melanholičnom dušom njegovog rodnog grada, (Pamuk) je otkrio nove simbole sukoba i preplitanja kultura.”
Orhan Pamuk je rođen u Istanbulu 1952. godine. Odrastao je u istanbulskoj četvrti Nišantaš, u porodici nalik onima kakve opisuje u svojim romanima Dževdet-beg i njegovi sinovi i Crna knjiga. Po završenoj gimnaziji studirao je arhitekturu, ali se potom opredijelio za novinarstvo. Napustio je studije na Tehničkom fakultetu, upisao se na Institut za novinarstvo Istanbulskog univerziteta i diplomirao 1976. godine. Pamuk, koji za sebe kaže da je u djetinjstvu i mladosti maštao o tome da postane slikar, aktivno se posvetio pisanju 1974. godine. Izdavačka kuća Milijet dodijelila mu je 1979. godine nagradu za rukopis prvog romana Dževdet-beg i njegovi sinovi, koji je objavljen 1982, a godinu dana kasnije dobio je prestižnu nagradu koja nosi ime slavnog turskog pisca Orhana Kemala. Iste godine, 1983, iz štampe izlazi Tiha kuća, njegov drugi roman, koji opisuje tri generacije jedne istanbulske trgovačke porodice. Godine 1984. ovaj je roman, preveden na francuski, dobio nagradu Madarali, a 1991. i Nagradu za evropsko otkriće (Prix de la decouverte europeenne). Istorijski roman Bela tvrđava (1985), u kojem je opisana veza između mletačkog roba i njegovog turskog gospodara, proširio je popularnost i slavu Orhana Pamuka i izvan granica Turske. Ova knjiga, čiji je prijevod na engleski Njujork tajms pozdravio riječima „Nova zvijezda ukazala se na Istoku“, prevedena je na sve velike zapadne jezike. Njegov četvrti roman, Crna knjiga (1990), zahvaljujući svojoj složenosti, bogatstvu i punoći izraza, smatra se jednim od najkontroverznijih, ali i najpopularnijih romana savremene turske književnosti. Na osnovu ove knjige Pamuk je napisao scenario za film Tajno lice, koji je režirao čuveni turski reditelj Omer Kavur. Taj scenario objavljen je kao knjiga 1992. godine. Roman Novi život je za kratko vrijeme po objavljivanju (1994) postao jedan od najčitanijih savremenih turskih romana.
Knjige Orhana Pamuka prevedene su na više od četrdeset svetskih jezika i prodate u tiražu od više miliona primeraka.
Za Sebilj.net piše: Ajla Gusinac
