Zlatno doba islama predstavlja period kulturalnog, naučnog i ekonomskog cvjetanja u historiji islama, on je trajao od 8. do 14. vijeka. Zlatno doba je počelo tokom vladavine abasidskog halife Haruna el-Rašida (786-809) svečanim otvaranjem ,,Kuće mudrosti” u Bagdadu, tada najvećem gradu na svijetu, gdje su islamski naučnici i polimate iz različitih dijelova svijeta bili zaduženi za prikupljanje i prevođenje svih svjetskih klasičnih znanja na perzijski i arapski jezik.
Kaže se da je Zlatno doba završeno padom Abasidskog halifata i opsadom Bagdada, tokom invazije Mongola. Neki naučnici su označili kraj Zlatnog doba sa početkom Timuridske renesanse, a neki historičari vezuju i sa pojavom Osmanskog, Safavidskog i Mugalskog carstva.
Tokom ovog perioda umjetnici, inženjeri, naučnici, pjesnici, filozofi, geografi i trgovci u islamskom svijetu dali su doprinos poljoprivredi, umjetnosti, ekonomiji, industriji, zakonu, književnosti, navigaciji, filozofiji, sociologiji i tehnologiji; oboje čuvajući ranije tradicije i dodajući sopstvene pronalaske i inovacije. Također u to vrijeme muslimanski svijet je postao glavni intelektualni centar za nauku, filozofiju, medicinu i obrazovanje.
Zahvaljujući prevodilačkom pokretu u ,,Kući mudrosti” mnoga klasična antička djela, koja bi inače bila zaboravljena, prevedena su na arapski jezik, a kasnije su prevedena na turski, sindhi, perzijski, hebrejski i latinski jezik. Znanje je uzimano iz djela porijeklom iz drevne Mezopotamije, drevnog Rima, Kine, Indije, Perzije, drevnog Egipta, Severne Afrike, drevne Grčke i vizantijske civilizacije.
Suparničke muslimanske dinastije, poput egipatskih Fatimida i Umejida iz Al-Andalusa, također su bile glavni intelektualni centri sa gradovima poput Kaira i Kordobe koji su se nadmetali sa Bagdadom.
Islamsko carstvo bilo je prva „zaista univerzalna civilizacija“ koja je prvi put okupila narode tako raznolike kao što su Kinezi, Indijci, narod Bliskog Istoka i Severne Afrike, crni Afrikanci i bijeli Evropljani. To nam govori da na Zlatno doba islama nisu utjecali samo muslimani već i hrišćani, Jevreji, i pripadnici drugih religija, i da su svi bili jednako poštovani i cijenjeni u tom vremenu.
Veliki dio ovog učenja i razvoja može se povezati sa topografijom. Čak i prije prisustva islama, grad Meka je služio kao središte trgovine u Arabiji. Tradicija hodočašća u Meku postala je centar za razmjenu ideja i dobara. Utjecaj muslimanskih trgovaca na afričko-arapske i arapsko-azijske trgovačke puteve bio je ogroman. Kao rezultat toga, islamska civilizacija je rasla i širila se na osnovu svoje trgovinske ekonomije, za razliku od svojih hrišćanskih, indijskih i kineskih savremenika, koji su gradili društva od poljoprivrednog zemljoposedničkog plemstva. Trgovci su donosili robu i širili svoju vjeru u Kinu, Indiju, jugoistočnu Aziju i kraljevine zapadne Afrike i vraćali se sa novim izumima. Trgovci su svoje bogatstvo koristili za ulaganje u tekstil i plantaže.
Pored trgovaca, sufijski misionari također su igrali veliku ulogu u širenju islama, donoseći svoju poruku u različite regione širom svijeta. Glavne lokacije su uključivale: Perziju, antičku Mezopotamiju, centralnu Aziju i sjevernu Afriku. Mističari su također imali značajan utjecaj u dijelovima istočne Afrike, drevne Anadolije (Turska), Južne i Istočne Azije.
Mnogi srednjovjekovni muslimanski mislioci slijedili su humanističke, racionalne i naučne diskurse u potrazi za znanjem, značenjem i vrijednostima. Širok spektar islamskih spisa o ljubavi, poeziji, historiji i filozofskoj teologiji pokazuje da je srednjovjekovna islamska misao bila otvorena humanističkim idejama individualizma, povremeno sekularizmu, skepticizmu i liberalizmu.
Religijska sloboda, iako je društvo i dalje bilo pod kontrolom islamskih vrijednosti, pomogla je stvaranju međukulturnih mreža privlačenjem muslimanskih, hrišćanskih i jevrejskih intelektualaca i time pomogla da se rodi najveći period filozofskog stvaralaštva u srednjem vijeku, od 8. do 13. vijeka.
NAJSTARIJI UNIVERZITET NA SVIJETU I DRUGE ZNAČAJNE INSTITUCIJE
Brojne važne obrazovne i naučne institucije ranije nepoznate u drevnom svijetu vode porijeklo iz ranog islamskog svijeta, a najznačajniji primjeri su: javna bolnica (koja je zamijenila hramove za liječenje i hramove spavanja) i psihijatrijska bolnica, javna biblioteka, univerziteta za dodjeljivanje akademskih diploma i astronomske opservatorije kao istraživačkog instituta za razliku od privatne osmatračnice kao što je to bio slučaj u stara vremena.
Prvi univerziteti koji su izdavali diplome bile su medicinske univerzitetske bolnice Bimaristan u srednjovjekovnom islamskom svijetu, gdje su medicinske diplome izdavane studentima islamske medicine koji su bili kvalifikovani za doktore medicine iz 9. vijeka. Ginisova knjiga svjetskih rekorda priznaje Univerzitet Al Karaouine u Fesu, u Maroku kao najstariji univerzitet na svijetu, osnovan 859. godine. Univerzitet Al-Azhar, osnovan u Kairu u Egiptu 975. godine nove ere, ponudio je razne akademske stepene, uključujući postdiplomske, i često se smatra prvim punopravnim univerzitetom. Porijeklo doktorata također datira od ,,dozvola za podučavanje i izdavanje pravnih mišljenja” u srednjovjekovnim medresama koje su predavale islamsko pravo.
NAUČNICI I NJIHOVA OTKRIĆA
Ono što je također obilježilo Zlatno doba islama bio je veliki broj muslimanskih naučnika polimature, koji su bili poznati kao hakimi, od kojih je svaki dao svoj doprinos na različitim poljima, kako vjerskog, tako i sekularnog učenja, uporedivši ih sa kasnijim „Renesansnim ljudima“ (poput Leonarda da Vinčija) evropskog renesansnog perioda. Tokom islamskog zlatnog doba bilo je više naučnika polimata, sa širokim opsegom znanja iz različitih oblasti, nego naučnika koji su se specijalizovali za neku pojedinačnu oblast učenja.
Među značajnim srednjovjekovnim muslimanskim polimatima bili su al-Biruni, al-Jahiz, al-Kindi, Ibn Sina (latinizirano: Avicenna), al-Idrisi, Ibn Bajjah, Ibn Zuhr, Ibn Tufail, Ibn Rushd (latinizirano: Averroes), al-Suiuti, Jabir ibn Hajjan, Abbas Ibn Firnas, Ibn al-Haitham (latinizirano: Alhazen ili Alhacen), Ibn al-Nafis, Ibn Khaldun, al-Khvarizmi, al-Masudi, al-Mukaddasi i Nasir al-Din al-Tusi.
Glavna inovacija ovog perioda bio je papir – prvobitno tajna koju su Kinezi strogo čuvali. Umjetnost izrade papira stekli su preko zatvorenika oduzetih u bici kod Talasa (751), šireći se u islamske gradove Samarkand i Bagdad. Arapi su poboljšali kineske tehnike korišćenja kore duda korišćenjem skroba da bi se uzelo u obzir muslimansko opredjeljenje za olovke, u odnosu na Kineze koji su se opredijelili za četke. Do 900. godine nove ere u Bagdadu su postojale stotine prodavnica u kojima su se zapošljavali prepisivači i registratori za knjige, a javne biblioteke su počele da se osnivaju. Odavde se proizvodnja papira širila na zapad u Maroko, a zatim u Španiju i odatle u Evropu u 13. vijeku.
NAPREDAK U FIZICI I MATEMATICI
Rane naučne metode razvijene su u islamskom svijetu, gdje je postignut značajan napredak u metodologiji, posebno u djelima Ibn al-Haithama (Alhazen) u 11. vijeku, koji se smatra pionirom eksperimentalne fizike, što je negdje u eksperimentalnoj tradiciji Ptolomeja. Drugi njegovu upotrebu eksperimenta i kvantifikacije za razlikovanje konkurentskih naučnih teorija vide kao inovaciju u naučnoj metodi. Ibn al-Haitham (Alhazen) napisao je knjigu o optici, u kojoj je značajno reformisao područje optike, empirijski dokazao da se vid pojavio zbog upada svjetlosnih zraka u oko i izumio ,,camera obscura” da bi demonstrirao fizičku prirodu svjetlosnih zraka.
Ibn al-Haitham je također opisan kao „prvi naučnik“ za svoj razvoj naučne metode, a njegov pionirski rad na psihologiji vizuelne percepcije smatra se pretečom psihofizike i eksperimentalne psihologije, mada je to još uvijek predmet rasprave.
Među dostignuća muslimanskih matematičara tokom ovog perioda spadaju: razvoj algebre i algoritama perzijskog i islamskog matematičara Muhammada ibn Musa al-Khvarizmija, pronalazak sferne trigonometrije, dodavanje decimalnog zareza arapskim brojevima, koje je uveo Sind ibn Ali, izum svih trigonometrijskih funkcija pored sinusa, al-Kindijevo uvođenje kriptoanalize i analize frekvencija, al-Karajijevo uvođenje algebarskog računa i dokazivanje matematičkom indukcijom, razvoj analitičke geometrije i najranija opšta formula za beskonačno mali i integralni račun (Ibn al-Haitham), početak algebarske geometrije (Omar Hajjam), prva opovrgavanja euklidske geometrije i paralelni postulat (Nasir al-Din al-Tusi), prvi pokušaj neeuklidske geometrije (Sadr al-Din), razvoj simboličke algebre (Abu al-Hasana ibn Ali al-Kalasadi) i brojna druga dostignuća u algebri (aritmetika, račun, kriptografija, geometrija, teorija brojeva i trigonometrija).
TEMELJI MODERNE MEDICINE
Islamska medicina bila je žanr medicinskog pisanja na koji je utjecalo nekoliko različitih medicinskih sistema. Djela drevnih grčkih i rimskih lekara Hipokrata, Dioskorida, Sorana, Celsusa i Galena imala su trajni utjecaj na islamsku medicinu.
Abu al-Kasim (Abulcasis) pomogao je u postavljanju temelja za modernu hirurgiju svojim Kitab al-Tasrifom, u kojem je izumio brojne hirurške instrumente, uključujući hiruršku upotrebu ketguta, ligature, hirurške igle, uvlakača i hirurške šipke.
Ibn Sina (Avicenna) pomogao je da se postave temelji savremene medicine medicinskim Kanonom, koji je bio odgovoran za otkrivanje zarazne bolesti, uvođenje karantina radi ograničavanja njihovog širenja, uvođenje eksperimentalne medicine, medicine zasnovane na dokazima, klinička ispitivanja, randomizirana kontrolisana ispitivanja, testovi efikasnosti i klinička farmakologija, prvi opisi bakterija i virusnih organizama, razlikovanje medijastinitisa od pleuritisa, zarazna priroda tuberkuloze, distribucija bolesti vodom i zemljom, kožne nevolje, polne bolesti, nervne bolesti, upotreba leda za liječenje groznice i odvajanje lijeka od farmakologije.
RAZVOJ UMJETNOSTI
Arhitektura je bila veoma razvijena, a primjeri su velika džamija Ksi’an u Kini završena je oko 740. godine, velika džamija Samarra u Iraku je završena 847. godine, velika džamija u Kordobi 785. godina, zamak Alhambra u Granadi. Velika džamija Samarra kombinovala je hipostilarhitekturu redova stubova koji su podupirali ravnu osnovu iznad koje je bio izgrađen ogroman spiralni minaret. U sunitskom muslimanskom Otomanskom carstvu niz sultana, uključujući Sulejmanije džamiju, Sultan Ahmet džamiju, Selimije džamiju i Bajezid II džamiju, izgradili su masivne džamije sa ukrašenim pločicama i kaligrafijom.
Najpoznatije beletrističko djelo iz islamskog svijeta bila je ,,Knjiga o hiljadu i jednoj noći” (,,Arapske noći”), kompilacija mnogih ranijih narodnih priča koje je pričala persijska kraljica Šeherezada.
,,Firdusijeva Šahnama”, nacionalni ep o Iranu, mitsko je i herojsko prepričavanje persijske historije. ,,Amir Arslan” je također bila popularna mitska persijska priča, koja je utjecala na neka moderna djela, poput ,,Herojske legende o Arslanu”.
Poznati primjer arapske i persijske poezije o ljubavi su ,,Lejla i Medžnun”, koja datiraju iz ere Umejada u 7. veku. To je tragična priča o večitoj ljubavi poput kasnijeg ,,Romea i Julije”, za koju se govorilo da je u određenoj mjeri inspirisana latiničnom verzijom ,,Lejle i Medžnuna”.
UTJECAJ FILOZOFIJE
Ibn Tufayl (Abubacer) i Ibn al-Nafis bili su pioniri filozofskog romana. Ibn Tufayl napisao je prvi izmišljeni arapski roman ,,Hayy ibn Jaqzan” (,,Philosophus Autodidactus”) kao odgovor na al-Gazalijevu ,,Nesuvislost filozofa”, a zatim je Ibn al-Nafis napisao i roman ,,Theologus Autodidactus” kao odgovor na Ibn Tufaylovu ,,Philosophus Autodidactus”.
Arapski filozofi poput al-Kindija (Alkindus) i Ibn Rušda (Averroes) i perzijski filozofi poput Ibn Sine (Avicenna) odigrali su glavnu ulogu u očuvanju djela Aristotela, čije su ideje dominirale nereligioznom mišlju hrišćana i muslimana svijeta. Takođe bi upijali ideje iz Kine i Indije, dodajući im ogromno znanje iz sopstvenih studija. Tri spekulativna mislioca, al-Kindi, al-Farabi i Avicenna (Ibn Sina), stopili su aristotelizam i neoplatonizam sa drugim idejama uvedenim kroz islam, kao što su Kalam i Kijas. To je dovelo do toga da je Avicenna osnovao sopstvenu filozofsku školu avicenizam, koja je bila utjecajna i u islamskim i u hrišćanskim zemljama. Avicenna je također bio kritičar aristotelovske logike i osnivač avicenijanske logike, razvio je koncepte empirizma i tabula rasa, pravio razliku između suštine i postojanja.
Iz Španije je arapska filozofska književnost prevedena na hebrejski, latinski i ladino, što je doprinijelo razvoju moderne evropske filozofije. Jevrejski filozof Mozes Majmonid, muslimanski sociolog-historičar Ibn Haldun, građanin Kartagine Konstantin Afrikanac koji je prevodio drevne grčke medicinske tekstove i persijski Al-Kvarzimi bili su važne ličnosti Zlatnog doba.
Jedan od najutjecajnijih muslimanskih filozofa na Zapadu bio je Averroes (Ibn Rušd), osnivač filozofske škole averroizma, čija su djela i komentari utjecali na uspon sekularne misli u zapadnoj Evropi. Razvio je i koncept „postojanje prethodi suštini“.
I Al-Gazali je imao važan utjecaj na jevrejske mislioce poput Majmonida i hrišćanske srednjovjekovne filozofe poput Tome Akvinskog. Međutim, al-Gazali je napisao poražavajuću kritiku u svojoj ,,Nesuvislost filozofa” na spekulativna teološka djela Kindija, Farabija i Ibn Sine.
ZAVRŠETAK ZLATNOG DOBA ISLAMA
Poslije krstaških ratova sa Zapada, koji su rezultirali nestabilnošću islamskog svijeta tokom 11. vijeka, tokom 13. vijeka sa Istoka je stigla nova opasnost: mongolska invazija. Džingis-kan iz centralne Azije uspostavio je moćno mongolsko carstvo 1206. godine. Za mongolskog ambasadora Abasidskog halifata u Bagdadu se navodi da je ubijen, što je možda bio jedan od razloga za uništenje Bagdada od strane Hulagu Kana 1258. godine.
Mongoli i Turci iz centralne Azije osvojili su veći dio evroazijske kopnene mase, uključujući i Kinu na istoku i dijelove starog islamskog carstva, perzijski islamski kvarezam, kao i Rusiju i istočnu Evropu na zapadu, i naknadne invazije na Levant. Kasniji turski lideri, poput Timura, iako je i sam postao musliman, uništio je mnoge gradove, poklao hiljade ljudi i nanio nepopravljivu štetu drevnim sistemima za navodnjavanje u Mesopotamiji. S druge strane, zbog nedostatka moćnog vođe nakon mongolske invazije i turskog naseljavanja, u islamskom svijetu su se pojavila neka lokalna turska carstva koja su vijekovima bila u ratu i borila se jedno protiv drugog. Najmoćnija kraljevstva među njima bila su carstvo Osmanskih Turaka, koji su postali sunitski muslimani, i carstvo safavijskih Turaka, koji su postali šiitski muslimani. Na kraju su napali vrlo široke dijelove islamskog svijeta i ušli u nadmetanje i niz ratova do sredine 17. vijeka.
Tradicionalni muslimani u to vrijeme, uključujući polihistu Ibn al-Nafisa, vjerovali su da su krstaški ratovi i invazije Mongola kazna od Boga nad muslimanima, zbog odstupanja od sunneta. Kao rezultat toga, falsafa, od kojih su neki držali ideje nespojive sa sunnetom, postala je meta kritika mnogih tradicionalističkih muslimana, mada su drugi tradicionalisti poput Ibn al-Nafisa pokušavali pomiriti razum sa otkrićem i zamaglili liniju između njih dvojice. Međutim, Salahudin Ejjubi je odbacio rašireno vjerovanje o božanskoj kazni i umjesto toga optužio muslimane za činjenje niza grešaka u svojoj politici (u pogledu socijalne stabilnosti) i na bojnom polju.
Na kraju, Mongoli i Turci koji su se naselili u dijelovima Perzije, Centralne Azije, Rusije i Anadolije prešli su u islam, i kao rezultat toga su Ilhanat, Zlatna Horda i Čagatajski kanat postali islamske države. U mnogim slučajevima, Mongoli su se asimilrali u razne muslimanske iranske ili turske narode (na primjer, jedan od najvećih muslimanskih astronoma 15. vijeka, Ulugh Beg, bio je unuk Timura). U vrijeme kada je Osmansko carstvo ustalo iz pepela, smatra se da se Zlatno doba završilo.
Zlatno doba islama se i dalje može smatrati za najprosperitetnije doba kako u ekonomskom tako i u naučnom i sociološkom pogledu. Ovaj period je razlog današnjeg napretka u tehnologiji i nauci, i razlog mnogih otkrića. Ideja jednog čovjeka, Harun el-Rašida, da u jednom mjestu sakupi sve znanje i sve naučnike svijeta je u veoma velikoj mjeri promijenila tok života ljudi u tom vremenu, ali također u jednakoj mjeri je utjecala i na naše živote.
Za Sebilj.net preveo i priredio: Suhejb Halitović
Izvori:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3621228/
https://www.khanacademy.org/humanities/world-history/medieval-times/cross-cultural-diffusion-of-knowledge/a/the-golden-age-of-islam
https://islamichistory.org/islamic-golden-age/.
